RASTIYA JÛDENRATÊ Û WIRDETIRÊ MÊTÎNGERIYÊ, LI HEV RÛBÛNA HILWEŞÎNA NAVXWEYÎ YA KURD
Gelê Kurd bi sedsalan hewl da ku li hember polîtîkayên înkar, asîmîlasyon û tunekirinê li ber xwe bide. Her sedsala nû Kurdan bi kolonyalîzmek safîtir, xapînoktir lê sazûmanîtir re rû bi rû kiriye. Me her gav ji bo pênasekirina vê zilmê serî li têgeha “mêtîngeriyê-kolonyalîzmê” daye. Bê guman, ev têgeh ji hêla dîrokî ve girîng bû. Lêbelê, bi demê re, êdî ev têgeh têrê nekir. Ji ber ku tiştê ku em dijiyan ne tenê serdestiya derveyî bû, lê hilweşîna navxweyî bû. Berxwedan nedihat tepeserkirin, ew ji hundur ve dihat kişandin. Fikra azadiyê nedihat tepeserkirin, ew ji hundur ve dihat ji nû ve şekilkirin. Li vir destwerdanek (mudaxeleyek) têgehî hewce bû. Ev destwerdan ji hêla Rêber Apo ve hat kirin û wî yek ji teşhîsên herî şok ên serdema me kir; Judenratîkirin-Cihutîkirin.
Ev têgeh di nihêrîna pêşîn de tûj û acizker e. Ji ber ku rasterast behsa qirkirina Cihûyan dike. Li Almanyaya Nazî, “encûmenên” ku ji nav gelê Cihû hatine hilbijartin, gel sirgûnî getoyan kirine, milkê wan veguhestine û carinan jî lîsteyên ku ji bo odeyên gazê werin şandin amade kirine. Ew hemû beşek ji gelê xwe bûn. Lê ew di rastiyê de hilgirên navxweyî yên pergala tunekirinê bûn. Ev mînaka berbiçav ji hêla Rêbertî ve tê bikar anîn da ku hilweşîna navxweyî ya ku gelê Kurd dijî fêm bike. Ji ber ku polîtîkayên tepeserkirin û tunekirinê yên ku civaka Kurd dijî êdî rasterast ji hêla dewletê ve nayên bicîh kirin, lê ji hêla nûnerên ji nav gel, yên ku jê re dibêjin rewşenbîr, rêberên raya giştî, siyasetmedar û kesayetên çandî ve têne sepandin. Cihûtîkirin ne tenê hevkarparêziya klasîk vedibêje. Li gorî Rêber APO, ev têgeh ne navek an encûmenek e, lê rejîmek zîhniyetê ye. Bi gotineke din, pirsgirêk ne ew e ku mirov çi dibêje, di kîjan saziyê de ye an çi cil li xwe dike, lê ew çawa bi gel re têkiliyek saz dike, çi fonksiyon pêk tîne, gelo ew xeta azadiyê ji hundur ve hildigire an jî bi xirabkirina wê tepeser dike. Di vî warî de, Judenratîzm navê şêweyên kesayetiyê ye ku taybetmendiyên pergalê di nav civakê de, ne yên takekesek an komekê, dihewîne û hêza derveyî di warê raman, hest, çand û exlaqê de, bêyî ku niyet û armancên veşartî li ber çavan bigirin, di hundurê xwe de temsîl dike. Ji ber vê yekê, pêdivî ye ku têkoşîna azadiyê wekî ketina qonaxa herî kûr û dijwar a têgihîştina têkoşînê ya ku li pey tê, wekî pêvajoyek rûbirûbûna ne tenê bi dijminê derve re, lê di heman demê de bi hilweşîna navxweyî re jî were pênase kirin. Ji ber vê yekê, Judenratîzm rejîmek zihniyetê ye, serdemek e ku tê de kesayetiya Kurd dê bikeve pêvajoya çareseriyê li gorî vê rastiyê.
Berê, dema ku têgîna “kesayetiya kolonyalîst” dihat bikaranîn, kesekî ku di bin bandora hêza derve de bû, bindest, ji xwe dûrketî, dudil û bê îrade dihat bîra mirov. Lê Rêbertî tekez kir ku ev çarçove teng bû û kolonyalîzm ne tenê serdestiyeke derve bû, lê di heman demê de şêwazek jiyanê bû ku di hundir de dihat hilberandin. Judenratîzm navê vê hilweşîna navxweyî ye. Pirsgirêk êdî ne ew e ku meriv kesekî wekî “xayîn” bi nav bike, lê eşkerekirina ka çawa avahî, kes û têkiliyên ku azadiyê îdîa dikin bûne temsîla navxweyî ya pergalê ye. Îro, ev zîhniyet ne tenê di siyasetê de, lê di heman demê de di çand, akademiyê, civaka sivîl, huner, medyayê û heta di deverên şoreşger de jî belav bûye. Berxwedan navek heye lê eslê wê qels e. Nûneratî heye lê girêdana bi gel re qut bûye. Gelek kes hene ku bi xweşikî diaxivin lê hindik tiştê pêwîst dikin. Ne eslê têkoşînê lê form, pozîsyon û xuyabûna wê pîroz e. Judenratîzm ew avahî ye ku di vê jîngehê de kok digire, bi zimanê navxweyî yê pergalê diaxive lê damarên azadiya gel dibire.
Ev nivîs ne tenê rûbirûbûnek têgehî ye, lê di heman demê de rûbirûbûnek îdeolojîk û civakî ye ku têgehê ji koka wê ya dîrokî bigire heya rastiya Kurd a niha di hemî aliyên wê de digire dest. Judenratîzekirin ne etîketek e, lê pênaseyek fonksiyonel e. Pratîk, ne nasname, diyarker in. Pirsyarkirin divê bi tiştê ku kesek dibêje dest pê neke, lê bi tiştê ku ew dike. Ji ber ku îro, gefa herî mezin ji bo gelê Kurd ne tenê dijminê derve ye, lê di heman demê de şêweyên paqijkirina îdeolojîk ên ku di bin maskeya temsîliyeta navxweyî de têne jiyîn jî ne. Judenratîzekirin ne tenê helwestek rêxistinî ye, lê rewşek girtina derûnî ye. Li gorî analîzên Rêber Apo, civaka Kurd demek dirêj e ku mehkûmî şêwazek jiyanê ya diyarker e. Pirsgirêk ne ew e ku mirov diyarkeriyê dizane an na, lê ew e ku meriv wê bi tevger û şêwaza jiyana xwe dijî. Ev diyarkerî ne tenê di asta felsefî de, lê di jiyana rojane de jî wekî pasîfbûnek, li bendêbûnek, rewşek xwestina ku tiştek bi xwe were kirin derdikeve holê. Kes îradeya xwe naxe meriyetê, ew tiştê ku ji jor tê dubare dike, li bendê ye, hundurîn dike û teqlîd dike. Ev girtina derûnî axa herî berhemdar e ji bo Judenratîkirinê-Cihûtiyê.
Ji ber vê yekê, kesayetiya Judenrat ne tenê hevkar e, ew zîhniyet û şêwazek jiyanê ye. Ew kesayetiyek e ku nafikire, nake, li ser navê xwe rîskan nagire, lê hewl dide ku bi tevgerîna li ser qada ku ji hêla pergalê ve jê re hatiye dayîn, li ser navê gel xuya bike. Dema ku vê avahiyê pênase dike, Rêbertî şemayek zîhniyetê ya sê-astî pêşkêş dike, Mejiyê Jêrîn – hêsta xwe li jiyanê bihêle, tirs, teslîmbûn, Mejiyê Navîn – teqlîdkirin, aîdiyet, zivirîna ber bi desthilatdariyê, Mejiyê Jorîn – wate, azadî, biryara exlaqî-siyasî. Li gorî Rêber APO, kesayetiya Kurd bi gelemperî di asta mejiyê jêrîn û navîn de ji ber bandora kolonyalîzmê hatiye pelçiqandin. Kapasîteya çalakî û biryara azadîxwaz, ango hişê jorîn, an hatiye tepeserkirin an jî hatiye derxistin. Ji ber vê yekê, gelek kesayetên ku ji nav gel derdikevin lê bi zimanê pergalê diaxivin ne bi îradeya xwe, lê bi zimanê serdestiya derveyî ya navxweyî tevdigerin.
Ji ber vê yekê, têkoşîna li dijî Judenratîzasyonê ne tenê paqijkirineke rêxistinî ye, lê di heman demê de şoreşeke derûnî ye jî. Bi gotineke din, pirsgirêk ne tenê pirsa “kî xayîn e?” e. Pirsa rastî ev e, “Ez bi rastiya xwe dijîm, an bi tiştê ku ez ji bo bîranînê neçar im?” Bêyî vê pirsê, tu vejîneke civakî dê rast nebe.
Ev nivîs ne tenê nîqaşeke têgehî ye, lê di heman demê de rûbirûbûneke hundirîn a dîrokî û aliyê xwebûnê ye. Judenratîzasyon ne sernav an nasnameyek e, lê fonksiyonek e. Ne kî/ê çi diyar dike ye, kî çi temsîl dike, fonksiyonek çawa dibîne diyarker e. Ger gelê Kurd dixwaze azad be, divê ew ne tenê bi dijminê derve, lê di heman demê de bi nûnerên derewîn ên hundurîn re jî hesab bike. Ji ber ku zordariya herî xapînok ew e ku bi zimanê gel, bi navê gel, ji hundirê gel tê kirin.
KOKA DÎROKÎ YA JUDENRATÊ Û ROLÊ WÊ YA DI SÎSTEMA NAZÎ DE
Yek ji serdemên herî tarî yên sedsala 20’an, Almanyaya Nazî rejîmeke qirkirinê ava kir ku ne tenê li ser wêrankirina fîzîkî lê di heman demê de li ser hilweşîna exlaqî û derûnî jî ava bû. Yek ji hêmanên herî şok ên vê rejîmê avakirina avahiyek bû ku qurbaniyê bi destên xwe tepeser dikir, Judenrat.
Peyva “Judenrat” bi Almanî tê wateya “Konseya Cihûyan”. Ev encumen, ku ji hêla rejîma Nazî ve bi taybetî li herêmên dagirkirî yên wekî Polonya, Lîtvanya, Macaristan û Ukraynayê ji sala 1939’an û pê ve hatine damezrandin, ji kesayetên “rêzdar” ên ji civaka Cihûyan hatine hilbijartin, rabîn, bazirgan, parêzer û nivîskaran pêk dihatin. Bi gotineke din, rejîm hewl dida ku bi îdiaya ku erkê “rêvebiriyê” dide gel bi xwe rewatiyê ava bike. Lêbelê, ev rewatî ne li gorî gel, lê li gorî tunekirinê xebitî.
Naziyan bi rêya van encumenan jiyana li Gettoyan kontrol kirin, bi awayekî sîstematîk Cihûyan tomar kirin, milk û azadiyên wan veguheztin dewletê, û endamên encumenê lîsteyên sirgûnkirin û tunekirinê bi xwe amade kirin.
Endamên encumenê gelek caran ji ber sedemên hestyarî û trajîk ên wekî “Ez ê malbata xwe xilas bikim”, “Ez ê çend rojên din bijîm”, “kêmtir mirov dê bimirin” van rolan digirin ser xwe. Polîtîkayên tunekirinê ne ji derve, lê ji hundir ve, ji hêla nûnerên gel ve dihatin meşandin.
Yek ji mînakên herî trawmatîk ew e ku qurbanî berî ku bibin odeyên gazê bi gotina “hûn diçin serşokê” hatin xapandin. Kesên ku van gotinan digotin endamên Judenrat bi xwe bûn. Bi gotineke din, kesên ku hem ji hêla exlaqî ve û hem jî ji hêla fîzîkî ve gel amade dikirin û rêberiya wan dikirin, “nûnerên” ji hundir bûn.
Ev xapandin nîşan dide ku çawa jenosîd ne tenê bi tundûtûjiyê, lê di heman demê de bi hilweşîna psîkolojîk a navxweyî jî tê kirin. Di serdema piştî şer de, Judenrat di nav rewşenbîrên Cihû û gel de bûn mijara nîqaşên mezin ên exlaqî. Hin kesan van kesan wekî “bêçare” bi nav kirin. Lêbelê, ramanwerên wekî Hannah Arendt, Raul Hilberg, û Primo Levi rola Judenratan bi kûrahiyek pir mezintir nîqaş kirin.
Li gorî Arendt, Judenratan;
“Duvikên navxweyî bûn ku jenosîdê hêsan kirin, hilweşîna di nav gel de normal kirin û parastina exlaqî dan mekanîzmaya tunekirinê.”
Bi gotineke din, Judenrat ne tenê şikestinek fîzîkî bû, lê di heman demê de şikestinek dîrokî û exlaqî jî bû. Encama vê şikestinê ew bû ku refleksa berxwedanê ya gel ji hundur ve hate hilweşandin. Berxwedan ne li dijî dijminekî derveyî lê di bin maskeya “nûnertiya” navxweyî de hate tepeserkirin.
Ev pêkate qet tenê “lijne” an “buro” nebûn. Judenrat ne sernavek bû, lê fonksiyonek bû, celebek zîhniyetê bû. Ji ber vê yekê, bi demê re, têgeh ji serdema Naziyan derbas bû. Îro, ew bûye amûrek teşhîsê ji bo hemî avahiyên di nav gelan de hatine organîzekirin ku bi awayekî eşkere temsîl dikin lê di bingeh de zordar in.
JUDENRATIZASYON; WEKE REJÎMA ZIHNIYETÊ CÛREYEK HILWEŞÎNA NAVXWEYÎ YE
Judenratîzm di dîrokê de navê encumenekê bû, lê wateya wê nîşan dide avahiyek pir kûrtir û berbelavtir e. Ji ber ku mesele li vir ne tenê ew e ku kî an kîjan sazî çi dike, lê çawa ev operasyon vediguhere rejîmek zihniyetê. Wekî ku di Almanyaya Nazî de tê dîtin, fonksiyona herî bingehîn a pergala Judenrat ew e ku tepeserkirina gel ji hundir, bi navê xwe, bi zimanê xwe û bi kapasîteya xwe ya nûnertiyê pêk bîne. Di vê nuqteyê de, Judenratîzm ne tenê dibe diyardeyek periyodîk, lê dibe têgehek gerdûnî ku fonksiyona navxweyî ya hemî pergalên tunekirinê yên nûjen ên li dijî gelan hatine pêşxistin diyar dike.
Pûçkirina ji hundir ve ji zorê ji derve pir bi bandortir e. Mirov bi demê re bertek nîşanî zexta derve didin, û refleksek berxwedanê pêş dikeve. Lê hilweşîna ji hundir tê bêdeng, xapînok û adetî ye. Ew enerjiya berxwedanê dixwe, hêviyan kontrol dike û hestan ji nû ve şekil dide. Kolonyalîstê derve dema ku “înkar dike” xuya ye. Lê Judenrata hundurîn bi xuyakirina “nûnertiyê” damarên azadiyê dibire. Ji ber vê yekê, Judenratîzasyon ne şêweyekî rêxistinê ye, lê belê rejîmek navxweyî ye. Ew şêweyekî kar û bicihkirinê ye. Bi rasttir, ew qadeke hêza giyanî ye.
Ev rewş di rewşa civaka Kurd de pir eşkeretir û dramatîktir e. Ji ber ku ne tenê Kurd ji sed salî zêdetir hatine tepeserkirin, ew ji hundir ve jî hatine tepeserkirin. Bi demê re, beşek mezin ji avahiyên ku îdîa dikin ku berxwedanê temsîl dikin, bûne hilgirên teslîmbûn, statuya heyî û rehetiyê di nav pergalê de. Carinan bi eşîrtiyê, carinan bi siyaseta malbatî, carinan bi navê mîrata berê, carinan bi temsîliyeta siyasî, carinan bi civak û mezheban, carinan bi biratiya olî û zimanî, carinan bi mexdûriyetê, carinan bi maskeya Rêxistinên Civakî yên Sivîl, carinan bi hewaya Kurdîtiyê û carinan bi dirûşmeyên “yekîtiya neteweyî”, ev zîhniyeta Judenrat bi taybetî di demên ku hesta azadiyê ya gel herî xurt bû de hate aktîfkirin. Rola wê eşkere bû: ne temsîlkirina gel, lê kişandina gel nav pergalê. Îro, ev avahiyên navxweyî yên serdestiyê ne tenê di siyasetê de, lê di her qada civakê de xwe nîşan didin. Di civaka sivîl de, di cîhana hunerê de, di warê werzîşê de, di perwerdehiyê de, di medyaya dîjîtal de, di akademiyê de! Hema bêje li her derê, çînek û tebeqeyek nûner derketiye holê ku li ser navê gel diaxive lê dijminatiya azadiyê dike. Ev tebeqe ji hundirê gel derdikevin lê di bingeh de wekî hilberandina pergalê tevdigerin. Ev niha amûra herî bibandor a pergala kolonyal e, ku bi hestan li şûna tankan were tepeserkirin, bi temsîlê li şûna jopan were rêvebirin, bi rûmeta sexte li şûna înkarê were desteserkirin.
Xetereya rastîn a vê avahiyê ew e ku ew gel ji gelbûnê bêpar dike. Ew wan ji îradeya wan a dîrokî dûr dixe. Ew cureyek bêrûmetiyê diafirîne. Ev pêkateyên ku li ser navê xwe diaxivin lê li dijî îradeya gel tevdigerin, bûne pirsgirêka herî bingehîn a gelê Kurd. Ji ber vê yekê, têgeha kolonyalîzmê di wateya klasîk de ji bo ravekirina vê pêvajoyê têrê nake. Ji ber ku kolonyalîzm derveyî ye. Cihûtîzekirin navxweyî ye. Ew dibe sedema hilweşîna civakî ya kûr û mayînde. Ew hest, hiş, exlaq û girêdana gel bi pêşerojê re jehrî dike.
Pirsa ku divê her takekesek Kurd îro bipirse ev e, “Ez li ser navê kê diaxivim û karê kê dikim?” Ev pirs xeta di navbera azadî û teslîmbûnê, berxwedan û hevkariyê, temsîl û serdestiyê de eşkere dike. Ji ber ku azadî ne meseleya aîdiyetê ye, lê meseleya fonksiyonê ye. Têrê nake ku meriv bibêje “Ez Kurd im”; ew diyarker e ku hûn xizmeta xeta azadiyê ya gelê Kurd dikin an na?
Wê hingê, têkoşîna li dijî Cihûtîzekirinê ne tenê çarçoveyek îdeolojîk e, lê bangek hebûnî ye. Ew bangek e ku ne li gorî nasname, helwest an formê, lê li gorî fonksiyon û rastiya gelêrî alî bigirin. Ev bang ne tenê li dijî dijminên derve, lê di heman demê de li dijî gendeliya navxweyî jî berxwedanê ferz dike.
Hakki TEKÎN
(BEŞA DUYEM: Bandora Juderant li Kurdistan û Dîasporaya Ewropî)
