10 Temmuz 2012 Salı Saat 07:23
“Kürt ayaklanması beklenenin aksine çok büyüdü. Harput dışında bölgedeki bütün şehirler isyancıların eline geçmiş durumda. 4 büyük Kürt aşiretinin başlattığı ayaklanmanın merkezi ise artık Diyarbakır. Savaş uçakları bölgeyi bombalamaya devam ederken Ankara’daki Türk hükümeti ayaklanma karşısında çaresiz.”
Vossische Zeitung gazetesi, ilk sayfasının ikinci manşetinde Şeyh Said ayaklanmasını ‘Diyarbakır Kürtlerin eline geçti’ başlığıyla böyle duyurmuştu. Merkezi Berlin’de bulunan ve Almanca konuşulan bütün bölgelere dağıtılan Vossische Zeitung, 1655’ten başlayarak değişik isimlerde çıkmış, dönemin belli başlı gazetesiydi.
Nazilerin iktidara gelmesinden bir yıl sonra 1934’de kapatılan bu gazetenin 1918-1934 yılları arasındaki tüm sayıları Kültür Bakanlığı’na bağlı Prusya Kültür Varlıkları Vakfı’na ait Berlin devlet kütüphanesinin arşivinde saklı. Gazetenin o günkü, 26 Şubat 1925 tarihli akşam baskısında Kürt ayaklanmasına ilişkin devamla şu bilgiler verildi:
“Kürdistan coğrafyası yolların olmaması ve yüksek dağlardan dolayı ulaşım açısından elverişli değil. Bu yüzden Ankara hükümeti ayaklanmayı bastırmak için çok zorlanıyor. Kürtlerin birliğinin olmaması, bölünmeleri ve farklı ilgilerinin olması ise Ankara’nın işine yarıyor. Ele geçirilen Kürt metropolü Diyarbakır gizemli bir şehir ve 4 bin yıllık bir geçmişi var.”
Kürtlerin 200 yıldır baskı altında olduğunu, en fazla Ezidilerin zarar gördüğünü yazan gazete bu haberde ise şu yorum yapılmış: “Diğer sultanların aksine Abduhamit Kürtlerle iyi geçindi. Bu yüzden olacak ki ayaklanmanın önderi Şeyh Said, Ankara hükümetinden halifeliği geri getirilmesini istiyor. Amerikan ve İngiliz kaynakları ise Türklerin Orta Asya ülkelerine yayılmasını engellemek için Bolşeviklerin Kürt isyanı çıkardığını düşünüyor.”
“Kürtler Moskova’nın hizmetinde mi?” sorusunu yönelten gazete diğer sayılarında ise bu tezini çürüterek ayaklanmayla Kürtlerin otonomi hakkı istediğini de yazmaktan geri kalmamış. Aslında gazete bir önceki gün, 25 Şubat tarihli akşam baskısında, ikinci sayfada “Kürdistan’da ayaklanma” başlığıyla ayaklanmayı ilk kez şu şekilde duyurmuştu:
“Anadolu’nun güneyinde Diyarbakır ile Bitlis ve Urfa ile Pers sınırları arasında yer alan 12 şehirde savaş durumu yaşanıyor. Ayaklanmanın önderi Şeyh Said çağrısında Kürt aşiretlerine otonomi hakkı ve halifeliğin geri getirilmesini istiyor. Çok büyümesine rağmen Ankara hükümeti, ayaklanmanın başarıya ulaşmayacağını düşünüyor. Türk basını ise dış mihrakların ayaklanmada parmağı olduğunu iddia ediyor.”
‘Diyarbakır Kürtlerin eline geçti’ manşetinden önce 26 Şubat’ın sabah baskısının 4. sayfasında ise ayaklanma “Türkiye’de savaş” başlığının altında yeniden verildi. Bu kez İstanbul muhabirinin dışında Londra ve Paris’teki kaynaklara dayandırılan haberde şu yeni bilgiler vardı:
‘YOĞUN KAR YAĞIŞI VAR, ASKERLER İLERLEYEMİYOR’
“Kürt ayaklanmasının içinde orduda görevli bazı askerler de yer alıyor. Yoğun kar yağışı Türk birliklerinin ilerlemesini engelliyor. Özel olarak toplanan Ankara hükümeti ise bölgeye yeni birliklerin gönderilmesine karar verdi. Ayaklanmanın İstanbul gibi büyük şehirlere sıçramasından korkan hükümet partisinden bazı parlamenterler ise bu şehirlerde askeri yönetimin ilan edilmesinden yana.
İngiliz radyosu bu sabah Şeyh Said önderliğindeki 3 bin Kürt askerin Diyarbakır’a girdiğini duyurdu. Şeyh Said’in birliklerine yeni Kürt aşiretlerinin katılmasından endişe ediliyor. Paris’teki kaynaklar ise İstanbul’dan gelen ve teyit edilmeyen son dakika bilgisine göre Harbut da isyancıların eline geçti.”
Birliklerin bölgeye ulaşımın zor olmasından dolayı ayaklanmanın haftalarca süreceğini tahmin eden Alman “Vossische Zeitung” gazetesi, Mart ve Nisan ayı boyunca da Kürdistan’daki gelişmeleri yakından izlemiş. Ancak ayaklanmaya ilk günkü kadar gazetenin dikkat çekmiyor. Artık arka sayfalarda altlarda veya kısa haberler bölümünde verilen Kürt tarihindeki bu önemli olaya ilişkin gazetenin diğer haberleri ise sırasıyla şöyle:
KÜRT İSYANI (17.03.1925): Chicago Tribune gazetesinin muhabiri, Kürt ayaklanmasının perde arkasına ilişkin çarpıcı bilgilere ulaştı. Onun bilgilerine göre Türk ordusu 75 bin askeri Kürdistan’a gönderecek. İngilizler, çatışmaların Musul’a da sıçramasından endişe duyuyor. Şayet Musul’da gerginlik yükselirse Sovyetler, Türkleri destekleyecek.
KÜRDİSTAN’DA ŞİDDETLİ SAVAŞ (29.03.1925): Kürtlerin ayaklanma bölgesinde özellikle de Muş ve Silvan arasındaki bölgede kanlı bir savaş sürüyor. Kürtlerin Irak sınırıyla bağlantısı, şiddetli çatışmaların ardından kesildi.
KÜRTLERLE MEYDAN SAVAŞI: (31.03.1925): Türk basınının aksine bize ulaşan bilgiler ayaklanma bölgesinde şiddetli çatışmaların yaşandığı yönünde. Sayıları 20 bin ile 30 bin arasında olan isyancıların çoğu atlı ve iyi silahlanmışlar. Erzurum, Diyarbakır, Harput ve Bitlis arasındaki bölgede süren savaşta Kemalettin Sami Paşa komutanlığındaki Türk birliklerinde 70 bin asker var. Türk ordu yönetimi, bir daha ve sonsuza kadar başka ayaklanmanın olmaması için Kürtleri tamamen ele geçirmek istiyor.
Savaş bölgesine panzer ve uçaklar gönderilirken, Ankara yönetimi hâkimiyeti sağlayana kadar askeri birlikler uzun süre Kürdistan’da kalacak. Uçaklardan atılan bildirilerde ise Kürtlere ‘teslim ol’ çağrısı yapılırken, isyancılara karşı savaşmayın herkesin suçlu olduğu yazıldı. Askeri birliklerin Kürdistan’da yerleştirilmesi 7 milyon Pound’a mal oldu. Bu da Ankara hükümetinin yılsonunda borçlanması demek.
KÜRDİSTAN’DA TÜRK BAŞARISI (01.04.1925): Türk kaynaklarına göre Muş ve Palu arasındaki bölge, Kürt isyancılarından temizlendi. Kürtlerin doğu ile bağlantısı kesilirken, ayaklanmanın önderi Şeyh Said’in bizzat kendisinin birliklerinin başına geçtiği bildiriliyor. Türkler, Kürtleri cephe savaşına zorluyor. Ağır silahları bulunan Türk birliklerinin acele davranması gerekiyor. (Bu kısa haber ilk sayfada “Orient’te mücadele” başlıklı haberin altında yer aldı. Kürdistan bölgesinin çizildiği bir resmin yer aldığı bu haberde ise İngilizlerin Musul’da ilk petrol kuyusunu kazdığı bilgisi veriliyor.)
KÜRDİSTAN’DA KARAR ÖNCESİ (02.04.1925): Kürt bölgesinde seferber olan Türk ordu birlikleri ilerleyişlerini sürdürüyor ve hali hazırda bölgeyi isyancılardan tamamen temizlediler. Kürt aşiretlerinin Irak sınırı ile bağlantı kurma girişimleri ise başarısızlıkla sonuçlandı. Önümüzdeki günlerde isyancıların sıkıştığı Hani, Lice ve Tschapatschur (Çepaxçur-Bingöl) kapsayan kanlı bir savaş bekleniyor. Burası ayaklanmanın gidişatını belirleyecek. (Bu haber kısa olmasına rağmen dördüncü sayfanın manşeti)
KÜRTLER YENİLDİ (14.04.1925): Türk ordu birlikleri, Kürt ayaklanmasının yaşandığı son bölgeleri de ele geçirdi. Ayaklanmanın başladığından bu yana Kürtlerin esir aldığı Türkler de kurtarıldı. Ayaklanmanın lideri Şeyh Said çok az adamıyla dağlara kaçtı. Türk ordusunun 41. birlikleri onun peşinde.
Türk basınına göre ayaklanma bitti. Fakat çatışmalar Mezopotamya’nın derinliklerinde sürüyor. Aslında Kürtlerin yenilgisi sürpriz olmadı. Çünkü Türk ordusunun ağır silahları vardı. Ankara’nın hâkimiyetini sağlamak için Türk birliklerinin daha ne kadar Kürdistan’da kalacağı bilinmiyor. (Haber üçüncü sayfada dünyadan kısa haberler arasında yer aldı)
KÜRDİSTAN’DAKİ TÜRK ASKERİNİN İŞİ BİTTİ (03.06.1925): Savaş haline neden olan Kürt ayaklanmasını bastıran Türk ordusunun işi bitti. Özel kaynaklarımızdan aldığımız bilgilere göre Musul sınırı yakınında konumlanan çok az sayıdaki asker dışında bölgedeki Türk birlikleri seferini tamamladı. Bu arada eski Türk dışişleri bakanı Şükrü Bey ise Musul sorununu Milliyetler Cemiyeti’nde görüşmek için Cenevre’ye hareket etti. Öyle görünüyor ki Musul meselesi çözülene kadar da Cenevre’de kalacak. (Haber Cenevre’deki tartışmalara ayrılan dördüncü sayfada, altlarda yer aldı)
KÜRT ÖNDERİ ÖLÜM CEZASINA ÇARPITILDI (30.06.1925): Diyarbakır’da Kürt ayaklanmasının lideri Şeyh Said ayaklanmanın diğer 29 önder kadrosu, dini siyasi amaçlar için kullandığı için ölüm cezasına çarpıtıldı. (İkinci sayfanın en altında bu kısa habere yer veren gazetenin o günkü manşeti Fransız askerlerinin Ruhr bölgesinden geri çekilme kararına ilişkindi.-ANF
Perwer Yaş/Berlin
Kürdistan Stratejik Araştırmalar Merkezi
www.navendalekolin.com – www.lekolin.org – www.lekolin.net – www.lekolin.info
